Harshen Bahaushe (Harshen Hausa)

0
17

Ta dangin harsunan, harshen Hausa xaya ne daga cikin  harsunan ‘Afro-Asiatic’ mai dangi da Larabawa,  Kivxanci, Yahudanci, Habashanci, Somali da sauransu  (Encarta, 2009). 

A duniyar yau ana qiyasta adadin masu magana da  harshen Hausa sun kai 150,000,000. Harshen Hausa na  da matsayin na 11 a cikin harsuna 65,000 da ake magana  da su a faxin duniya (Limanci, 2019). Hausa ce yare na  25 a harshen da masu ji na asali. Akwai kuma sama da  mutum 30,000,000 da suke jin Hausa a matsayin harshen  a biyu (Enthologue, 2022).  

Domin Karanta wane ne bahaushe Danna Nan

Bayan nan, Bahaushe ya ci gaba zama a yankunan  Arewacin Nijiyeriya, Kudanci Nijar, ya kuma yi tafiye tafiye zuwa nahiyar Turawa, Asiya (qasashen Labarawa  da gabashin duniya, qasar Sin da sauransu) ta dalilin  aiki, kasuwanci ko neman ilimi. A yau Hausa ta zama  yaren duniya, ana amfani da ita a manyan gidajen jaridun  radiyo na Amurka (VOA), Birtaniyya (BBC), Jamani  (DW), Chaina (CRI) da sauran manyan qasashe. Tana  daga cikin harsunan da ake fassara huxubar ranar Arfa a  Saudiyya. Tana kuma cikin harsunan fasahar zamani, da  harsunan manhajojin fassara na zamani (misali, Google  Translator).  

Harshen Hausa yana kusa da harsunan Ron, Bole, Zaar,  Bura, Kamwe, Bata, Angas, Bade, Warji, Buduma,  Musgu, Gidar, Tumak, Nancere, Kera, Dangaleat,  Mukulu, Sokoro, Ngizim, Kare-kare da Kanakuru. 

Harshen Hausa na qaruwa da qara faxaxa a yankunan  Nijeriya, har tana qoqarin nashe wasu harsunan Nijeriya  da suka haxa da; Yankam, Pyem, Fillanci, Biram,  Gunganci, Fakkanci, Dokkanci, Banganci, Kamuka,  Acipanci, Shanga, Kyanganci, Katab, Kagoro, Tara,  Gure, Kurama, Ninzo, Kadara, Kanin, Badanci, Ngizim,  Bolewa, Tera, Tangale (Sarki, 2005, Bello, 2018,  Sama’ila, 2016 da Buba, 2002).

Domin Karanta Al’adar Bahaushe Danna nan 

  1. Kare-karen Harshen Hausa  

Karin harshen (dialect) nufin ma’anin magana a cikin  harshe xaya, da ake samun bambance-bambacen wajen  furuci (accent), ko ginin jimlar, ko zavar kalmomi  tsakanin yanki ko al’umma (sociolect), ko qabila  (ethnolects), ko gida/muhalli (ecolect), ko xaixaikun  mutane (idiolect) (Rotimi et al, 2014) 

Qaura da Hausawa ke yi zuwa wasu yankuna ta dalilin  kasuwanci, neman ilimi, auratayya, ko cakuxuwa da  wasu qabilu na daga cikin dalilan da ke sabbaba karin  harshen wata al’ummar Hausa ya bambanta da wata  al’umma. 

A vangaren amfani da yaren Hausa, Bahaushe yana da  kare-karen harshe (dialects) na rukuni da yanki. Karin  harshen rukunin mutane na da dangantaka da jinsi,  shekaru, mulki ko sana’a. Misali, akwai kalmomi ko  yanayin amfani da harshe da malamai ke da shi da ya  bamban da na ‘yan kasuwa, haka a tsakanin maza da  mata, yara da manya. 

A karin yanki akwai Hausa Bakwai, da Banza Bakwai. A  Karin harshen Hausa-Bakwai, akwai ‘karin gabas’ akwai  ‘karin yamma’, an samu waxannan kare-kare ta dalilin  kafa garuruwan Hausa da jikokin Bayajidda suka yi a  900s (Liman, 1974). 

A karin gabasanci akwai: Kananci, Zazzaganci,  Bausanci, Gudanranci, Damagaranci, Haxejiyanci. A  Karin yammaci akwai: Dauranci, Sakkwatanci,  Gobiranci da sauransu. 

Kananci, Sakkwantanci, Dauranci, Haxejiyanci,  Zazzaganci da Bausanci na daga cikin manyan kare karen Hausa saboda yawan al’umma da ke amfani da karin a yankunan Hausawa (ie. Kano, Sakkwato, Daura,  Haxejiya, Zazzau, Katsina da Bauchi). Sauran akwai  Canganci (Gaya), Gobiranci (Gobir), Agadasanci da  Damagaranci (daga qasar Nijar). 

Misalin, Bahaushen Haxejiya da kudanci qasar Kano  sukan furta harafin /hy/ a madadin /sha/, mis. hyayi a  matsayin shayi. Ko, a karin gabas suna amfani da /r/,  yamma kuma /l/ a kalmomi, harshe/halshe, harbi/halbi,  farke/falke da sauransu. Ko canja wasu haruffa misali,  fira/hira, Audu/Abdu (Noun, ). 

Domin Karanta Ma’anar Bahaushe Danna nan 

A wani karin kuma ana a qarin ‘ya’ a bayan lamiri a  Sakkwatanci, ‘ni’ (Kananci), ‘niya’ (Sakkwatanci),  kai/kaiya, ke/keya, mu/muya da sauransu. A wajen nuni,  wannan (Kananci), wanga/wagga (Sakkwatanci). 

Wani lokacin kuma, akwai bambancin zaven kalmomi  na yanki, misali: hanya/turba, makani/gwaza,  gishiri/manda, barci/kwana, abinci/cimaka, fitsari/sayi,  gafiya/bargu, wuni/yini/uni, ‘ya/xiya da sauransu. 

Bahaushe da yake zaune a wani yanki mai cakuxe da  wasu qabilu mazauna Suleja, Jos, Yawuri (yankunan  Banza Bakwai) da sauransu, sukan canja lamirin mace  zuwa na namiji misali: matata/matana, motata/motana,  rigata/rigana da sauransu. 

  1. Baqin Kalmomi Cikin Harshen Hausa  

Ta vangaren amfani da kalmomi, Yaren Hausa ya samu  cakuxuwa da kalmomi Larabci (saboda zuwan addinin  Musulunci), da na Turanci (a zuwa Turawan Mulkin  Mallaka), sai jefi-jefin kalmomi daga harsunan da  yarukan makwafta Yarbawa, Inyamurai, Fulani, Bare 

Bari, Kanuri da sauransu a sunayen abinci da sutura.

Addinin Musulunci ya yi wa harshen Bahaushe tasiri  sosai, domin Bahaushe na amfani da kalmomin Larabci  wajen magana (Ibrahim, 1982), har ta kai ga wasu  kalmomi Hausan na qoqarin vacewa da maye gurbinsu  da na Larabci; misali: arziki (wadata), mai koyo (xalibi),  raino (tarbiyya). A vangaren Turanci kuma, Bahaushe ya  ari kalmomin Turanci na baqin abubuwa, gwamnati,  ofisi, birki, mota, da sauransu.  

Akan samu auren harshen (code mixing) tsakanin  harshen Hausa da Turanci (Engausa/Ingausa) wajen  magana. Kalmar Ingausa, (Ing = English, ausa = Hausa).  Ingausa shi ne yin amfani da kalmomin, ko yankin  jumlar Hausa da Turanci a lokacin guda wajen magana. 

Akwai ‘code mixing’, haxa kalmomi Hausa da Turanci. Akwai kuma ‘code switching’, idan mutum na magana  da Hausa, sai ya juye a koma yi da Turanci. 

Domin karanta cikekken littafin Danna nan 
labarin da ya wuceMa’anar Bahaushe
Labarin na GabaAdabin Bahaushe