Zuwan Ilimi Qasar Hausa

Ilimi kalmar Balarabiya ce da ke nufin ‘sani’, amma a  nan za mu ba shi ma’ana biyu, tarbiyar sanin ilimi  (education) da kuma ilimin kansa (knowledge).

Kafin  zuwan addinin Musulunci da Turawa, Bahaushe na ba  wa al’ummarsa ilimi da tarbiyyar da baka (orature), ta  hanyar tarihi, tarihihi, tatsuniya, maganganun hikimi  (karin magana da azanci) domin tashi da xabi’u na gari da sanin dabarun zaman duniya. 

Rubutun Ajami  

Bahaushe ya fara rubutun zube bayan zuwan Larabawa  da addinin Musulunci Bahaushe ya fara amfani da  rubutun ‘Ajami’ (Arabic script). Bahaushe na rubutun  Hausa cikin haruffan Larabci (Bunza, 2002), tun kafin  zuwan rubutu boko (Latin script) kusan shekuru dubu da  xari xaya (1100) tun lokacin zuwan Bayajidda a wasu  yankunan.

Domin Karanta Ma’anar Bahaushe Danna nan 

An fara amfani da ‘ajami’ tun shigowar  addinin Musulunci a qarni na goma sha uku a lokacin  Sarkin Kano Naguji (1194 – 1247) har izuwa zuwa  lokacin zuwan Wangara qasar Kano (Magaji, 1982 da  Malumfashi, 2009). 

Rubutun Boko  

Bayan zuwan Turawa a 1912, Hausawa suka ci gaba adana adabinsu da baqaqen boko (Latin script), har zuwa  yau. An sami Turawa da suka zauna suka koyi harshen  Hausa da nazarin Harshen kamar C.H. Robinson, W.R.  Miller, Richardson, F. Edgar, Ryder da Burgin da Tripoli  ta qasar Libya , har suka yi rubuce-rubuce kan nahwun  harshen Hausa (Ekkahard, 1998). 

Bayan nan, Bahaushe na iya karatun zamani (boko) na  likitanci, siyasa, hukunci, zamantakewa da tattali a kowanne mataki a ciki da wajen qasar Hausa. Bahaushe  yana aiki da iliminsa domin koyarwa a makarantu, aikin  gwamnati, tsaro da rubuce-rubuce har zuwa yau.  

Domin Karanta Al’adar Bahaushe Danna nan 

Almajiranci  

Kalmar almajiranci an juyo ta ne daga kalmar harshen  Larabci ‘almuhajir’ ma’ana ‘xan hijiri/qaura’.  Almajiranci daxaxxiyar al’adar neman ilimi ce, mutum  zai tashi daga gari zuwa wani gari don neman ilimi, ba  ga iya Hausawa ba, sai dai ‘yan bambance-bambance da  ta wasu wurare, da zamanantarwa musamman a  qasashen Gabas ta Tsakiya, da Pakistan, da Sudan da  Somaliyya ta Afrika. A qasar Hausa, an fara almajiranci  bayan zuwan Wangarawa Kano a zamanin sarkin Kano  Yaji xan Tsamiya (1349 – 1385). A Katsina kuma,  bayan zuwan Sheik Abdurrahman Zaite a lokacin sarki  Muhammad Korau (1384 – 1398). 

Domin Karanta wane ne bahaushe Danna Nan

Makarantar allo ko ‘tsangaya’, nan ne muhalli da ake  koyo da koyar da Alqur’ani Mai girma, a wasu wuraren,  ana haxe da karatun sauran littafan addinin Musulunci.  Wasu na tasowa daga garuruwa, su xauki shekaru suna  karatu (boarding), wasu kuma daga gidajensu suke zuwa  (day). Yawanci ana karatu bayan sallar Asubah, lokacin  hantsi, bayan sallar Azahar da La’asar da Isha’i, a wasu  wuraren hadda bayan Magriba. Yawanci ana bada hutu a  ranakun Alhamis da Juma’a. 

Karatun almajiranci yana da matakai goma sha xaya  (kamar matakin aji) daga gwaji, sai babbaku, farfaru,  hajjatu, sare, ture, satu, karya takarda, shan fari, gwani,  gangaran (ma’ana, mutum ya haddace, ya iya rubuta  Alqur’ani Mai girma da ka). 

Makarantar allo na qarqashin shugabancin Uban  Tsangaya, sai mai taimaka sa Maidarasu, sai shugaban xalibai (shugaban gardawa). Sannan akwai tsarin  horarswa ga wanda ya yi laifi, ko ya gudu. Bayan ‘yan  shekaru, ana qoqarin koyar da gardawa da qolawa sana’o’in hannu na dogaro da kai, kamar saqar tufa ko  hula, rini, noma da sauransu.